هر آن چیزی که باید درباره بانک مرکزی ایران بدانید
بانک مرکزی به عنوان اصلی‌ترین موسسه مالی در کشورمان نقش اساسی در هدایت پول در ایران را برعهده دارد. این نهاد در واقع سیستم پولی کشور را تحت کنترل می‌گیرد. برای این کار، نیاز است که تمام بانک‌های فعال در کشور، از این نهاد پیروی کنند. بنابراین، این نهاد مشخص می‌کند که بانک‌ها چه وظایفی دارند و باید چه خدماتی ارائه دهند. اما این یک تعریف بسیار ساده نقش بانک مرکزی ایران است، در حالی که این نهاد مسئولیت‌های فراوانی دارد که آشنایی با آن‌ها می‌تواند برای دانش اقتصادی شما بسیار مفید باشد. در این مطلب با ما همراه باشید تا تمام آن چه که لازم است را در مورد بانک مرکزی ایران مطالعه کنید.
بانک مرکزی چه نهادی است؟
در یک جمله می‌توان گفت که بانک مرکزی به عنوان بانک بانک‌ها شناخته می‌شود! در تمام کشورهای جهان یک بانک مرکزی وجود دارد تا علاوه‌بر کنترل سیستم پولی کشور، ارزش آن را حفظ کند. با این اوصاف می‌توان گفت که اقتصاد یک کشور بدون این نهاد تقریبا فلج است. این موسسه مالی، به خوبی سیستم مالی کشورها را در دست می‌گیرد. همچنین بانک مرکزی به عنوان نماینده مالی دولت هم شناخته می‌شود. اما باید توجه داشته باشید که این بانک یک بانک تجاری نیست، بلکه نهادی است که می‌تواند نرخ بهره، میزان پول در گردش، تورم و حتی بیکاری و توزیع درآمد را تحت تاثیر قرار دهد.
البته، بسته به کشور، بانک مرکزی می‌تواند نقش‌های متفاوتی داشته باشد. برای مثال، حتما شنیده‌اید که در ایران، به بانک مرکزی بازوی پولی دولت گفته می‌شود. این در حالی است که در کشورهای دیگر، این نهاد کاملا مستقل از دولت عمل می‌کند. بنابراین، می‌توان به این نتیجه رسید که میزان استقلال بانک‌های مرکزی در هر کشور نسبت به کشور دیگر متفاوت است.
معرفی ارکان بانک مرکزی
بانک مرکزی ایران در سال 1339، طبق قانون بانکی تاسیس شد. مکان این نهاد در تهران است و ارکان آن به شرح زیر هستند:
مجمع عمومی بانک
مجموع عمومی بانک مرکزی ایران، شامل وزیر امور اقتصادی و دارایی، وزیر بازرگانی و رئیس سازمان برنامه و بودجه می‌شود. وزیر امور اقصادی و دارایی وظیفه اداره این بخش را برعهده دارد. وظیفه این بخش به صورت زیر است:
- رسیدگی و تصویب ترازنامه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران
- رسیدگی و ارائه تصمیم نهایی نسبت به گزارش‌های هیئت نظار
- رسیدگی و ارائه تصمیم درباره پیشنهاد تقسیم سود ویژه
- انتخاب اعضای هیئت نظار به پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی
- سایر وظایفی که طبق مقررات این قانون به عهده مجمع عمومی قرار دارد
شورای پول و اعتبار
این بخش، از وزیر اقتصاد و دارایی (یا معاون او)، رئیس کل بانک مرکزی، رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور (یا معاون آن‌ها)، وزیر بازرگانی، دو تن از وزرا به انتخاب هیئت وزیران، دادستان کل کشور (یا معاون او)، رئیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، رئیس اتاق تعاون، دو کارشناس پولی و بانکی که رئیس کل بانک مرکزی آن‌ها را پیشنهاد می‌کند، نمایندگان کمیسیون‌های امور اقتصادی و برنامه، بودجه و محاسبات به عنوان ناظر، تشکیل می‌شود. ریاست این بخش بر عهده‌ی رئیس‌کل بانک مرکزی است. وظایف شورای پول و اعتبار شامل موارد زیر می‌شوند:
- رسیدگی و تصویب بودجه و مقررات استخدامی و آیین‌نامه‌های داخلی بانک مرکزی
- رسیدگی و اظهارنظر نسبت به ترازنامه‌ی بانک مرکزی جهت طرح در مجمع عمومی
- رسیدگی و تصویب آیین‌نامه‌های مذکور قانون پولی و بانکی کشور
- ارائه نظر در مسائل بانکی و پولی و اعتباری کشور، اظهار نظر نسبت به لایحه‌های مربوط به وام یا تضمین اعتبار
- ارائه نظر مشورتی و توصیه به دولت در مسائل بانکی و پولی و اعتباری کشور
- اظهار نظر درباره موضوعاتی که از طرف رئیس کل بانک مرکزی به شورا عرضه می‌شود
هیئت عامل
بخش هیئت عامل بانک مرکزی شامل رئیس کل، قائم مقام، دبیرکل و سه نفر معاون می‌شود. رئیس کل بالاترین مقام اجرایی و اداری را برعهده دارد، به طوری که تمام امور به‌جز وظایفی که به ارکان بانک مربوط می‌شوند، برعهده او قرار دارد. این شخص در واقع نماینده بانک در تمام مراجع رسمی داخلی و خارجی محسوب می‌شود.
رئیس کل بانک مرکزی و مجمع عمومی، دبیر کل بانک مرکزی را منصوب می‌کنند. این شخص وظیفه سرپرستی دبیرخانه شورای پول و اعتبار را برعهده دارد و دادستان هیئت انتظامی شناخته می‌شود. سه نفر معاون هم از طرف رئیس کل بانک مرکزی منصوب می‌شوند.
هیئت نظارت اندوخته‌ی اسکناس
در این بخش رئیس کل بانک، دو نماینده‌ی مجلس شورای اسلامی، دادستان کل کشور، خزانه‌دار کل کشور، رئیس کل دیوان محاسبات و رئیس هیئت نظارت وجود دارند. این بخش وظیفه دارد که بر حسن اجرای مفاد ماده پنج قانون پولی و بانکی کشور نظارت کند. همچنین، نگهداری حساب دارایی‌های موضوع ماده پنج قانون و صورت جواهرات ملی، تنظیم مقررات مربوط به نمایش، نظارت بر ورود و خروج سرمایه از خزانه‌ی بانک و نظارت بر معدوم کردن اسکناس‌هایی که باید از جریان خارج شوند برعهده این بخش قرار دارد.
هیئت نظار
هیئت نظار از یک نفر رئیس و چهار نفر عضو از میان حسابدارهای خبره که حداقل ده سال سابقه کار دارند، تشکیل می‌شود. این افراد به پیشنهاد وزیر امور اقتصادی و دارایی و درنهایت با تصویب مجمع عمومی منصوب می‌شوند. وظایف این هیئت به شرح زیر است:
- رسیدگی به حساب‌ها و تعهدات بانک مرکزی
- رسیدگی به ترازنامه‌ی پایان سال بانک مرکزی و ارائه گزارش برای مجمع عمومی سالانه
- رسیدگی به صورت ریز دارایی، بدهی‌ها و خلاصه حساب‌های بانک و گواهی آن‌ها برای انتشار
- رسیدگی به عملیات بانک در زمینه انطباق آن‌ها با موازین قانونی
اهداف بانک مرکزی چیست؟
هدف بانک مرکزی ایران آن است که ارزش پول کشور را حفظ کند. در این مسیر، بانک مرکزی بر موازنه پرداخت‌ها، تسهیل مبادلات بازرگانی و رشد اقتصاد کشور نظارت می‌کند. این نهاد شخصیت حقوقی دارد. در مواردی که قانون پولی و بانکی پیش‌بینی نشده باشد، این نهاد تابع قوانین و مقررات مربوط به شرکت‌های سهامی است.
وظیفه بانک مرکزی چیست؟
بانک مرکزی تنظیم کننده نظام پولی و اعتباری در کشور است. براساس ماده 11 قانونی پولی و بانکی کشور، وظایف این نهاد به شرح زیر هستند:
- انتشار پول رایج کشور شامل اسکناس و سکه فلزی
- نظارت بر بانک‌ها و موسسات اعتباری
- تنظیم مقررات مربوط به معاملات ارزی
- نظارت بر معاملات طلا و تنظیم مقررات مربوط به این معاملات
- نظارت بر صدور و ورود ارز و پول رایج ایران
وظایف بانک مرکزی به عنوان بانکدار دولت طبق ماده 12 قانون پولی و بانکی کشور به صورت زیر است:
- نگهداری حساب‌های وزارتخانه‌ها، موسسات دولتی، موسسات وابسته به دولت، شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و غیره و انجام تمامی عملیات بانکی آن‌ها در داخل و خارج از کشور
- نگهداری ذخایر ارزی و طلای کشور
- نگهداری وجوه ریالی صندوق بین‌المللی پول، بانک بین‌المللی ترمیم و توسعه، شرکت مالی بین‌المللی، موسسه بین‌المللی توسعه و موسسات مشابه یا وابسته به موسسات ذکر شده
- ایجاد موافقت‌نامه پرداخت در اجرای قراردادهای پولی، مالی، بازرگانی و ترانزیتی بین دولت و سایر کشورها
بانک مرکزی چه اختیاراتی دارد؟
با توجه به ماده 13 قانون پولی و بانکی کشور بانک مرکزی اختیارات زیر را دارد:
- اعطای وام و اعتبار به وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی با مجوز قانونی
- تضمین تعهدات دولت، وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی با مجوز قانونی
- اعطای وام و اعتبار و تضمین وام و اعتبارات اعطایی به شرکت‌های دولتی، شهرداری‌ها و موسسات وابسته به دولت و شهرداری‌ها
- خرید و فروش اوراق مشارکت دولتی و اوراق قرضه صادر شده از طرف دولت‌های خارجی یا موسسات مالی بین‌المللی معتبر
- خرید و فروش طلا و نقره
- ایجاد و نگهداری حساب جاری در بانک‌های خارج
- تعیین نرخ رسمی تسهیلات
- نسبت دارایی‌های آنی بانک‌ها
- نسبت و نرخ بهره سپرده قانونی بانک‌ها، نسبت مجموع سرمایه پرداخت‌شده و اندوخته بانک‌ها به انواع دارایی‌ها
- مقررات افتتاح حساب جاری پس‌انداز و سایر حساب‌ها
