صکوک چیست؟
کاربردها و انواع صکوک و بررسی تفاوت‌ها و تشابه‌های آن با اوراق قرضه
پس دانستیم که معنای صکوک چیست؛ جمع صک یا همان چک خودمان! قبلا گفته‌ایم که یکی از ابزارهای تامین مالی دولت‌ها و شرکت‌ها برای پیش بردن طرح‌ها و برنامه‌هایشان اوراق قرضه است. اوراق قرضه معمولا سود تضمین‌شده دارند و می‌شود آن‌ها را در بازار بدهی خریدوفروش کرد. اما از آنجا که اوراق قرضه مبتنی بر استقراض با بهره است، از نظر اسلام ربوی و حرام است. برای همین در اقتصادهای اسلامی نمی‌شود از اوراق قرضه برای تامین مالی استفاده کرد و در نتیجه در این اقتصادها قراردادهای دیگری برای تامین مالی طراحی و استفاده می‌شود که صکوک یکی از آن‌هاست.
تفاوت و شباهت صکوک و اوراق قرضه
پس صکوک نوعی ابزار تامین مالی است که شرکت‌ها می‌توانند با فروش آن به وجوه نقد دسترسی پیدا کنند. اما تفاوت صکوک و اوراق قرضه چیست؟ مهم‌ترین نکته در مورد صکوک این است که این اوراق مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی و ملموس هستند و دارنده صکوک در واقع مالک مشاع یک دارایی مشخص و منافع حاصل از آن است. در حالی که اوراق قرضه صرفا گواهی تعهد بدهی است و نشان می‌دهد صادرکننده به دارنده اوراق قرضه بدهکار است.
به جز این، صکوک و اوراق قرضه تفاوت‌های دیگری هم دارند. برای نمونه، اعتبار صکوک به ارزش دارایی یا دارایی‌های پشتوانه آن بستگی دارد، اما اعتبار اوراق قرضه وابسته به صادرکننده آن است. همچنین در صکوک امکان افزایش ارزش اصل دارایی و در نتیجه افزایش ارزش ورقه صکوک وجود دارد، ولی امکان چنین افزایش ارزشی برای اوراق قرضه وجود ندارد.
صکوک و اوراق قرضه البته شباهت‌های زیادی با هم دارند. همان‌طور که اشاره کردیم، شاید مهم‌ترین شباهت در امکان تامین وجوه نقد برای صادرکننده باشد. شباهت دیگر در اینجاست که مانند اوراق قرضه، امکان خریدوفروش صکوک در بازار ثانویه وجود دارد. اما فرقش در این است که خریدوفروش اوراق قرضه در بازار ثانویه در اصل خریدوفروش بدهی است، در حالی که خریدوفروش اوراق صکوک به معنای خریدوفروش مالکیت دارایی یا دارایی‌های پشتوانه اوراق صکوک است.
نهادهای مالی ضروری در انتشار اوراق قرضه اسلامی یا صکوک
برای انتشار اوراق قرضه اسلامی یا صکوک معمولا چند نهاد مالی دخالت دارند. در این قسمت تعدادی از مهم‌ترین نهادهای مالی دخیل در این فرایند را با هم مرور خواهیم کرد؛
بانی: بانی شخصی حقوقی است که برای تامین نیازهای مالی خودش می‌خواهد اقدام به انتشار اوراق بهادار بکند. مانند شرکتی که بخواهد برای تامین مالی فعالیت‌هایش اقدام به انتشار صکوک اجاره کند.
واسط: شرکتی حقوقی با مسئولیت محدود است که به عنوان عامل انتشار اوراق بهادار اسلامی تشکیل می‌شود.
ضامن: شخصیتی حقوقی است که به نمایندگی از طرف سرمایه‌گذاران مسئولیت نظارت بر کل فرایند عملیات انتشار و فروش و… صکوک را به عهده دارد. این شخصیت حقوقی را بانی انتخاب و سازمان بورس تایید می‌کند. ضامن صرفا از بین بانک‌ها، موسسات مالی و اعتباری تحت نظارت بانک مرکزی، بیمه‌های تحت نظارت بیمه مرکزی، شرکت‌های تامین سرمایه، شرکت‌های سرمایه گذاری، نهادهای عمومی و موسسات دولتی انتخاب شود.
امین: شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه نهادی مالی است که به موجب دستورالعمل فعالیت نهادهای واسط شورای عالی بورس و اوراق بهادار تاسیس شده است و وظیفه تاسیس و راهبری نهادهای واسط را در بازار سرمایه ایران را بر عهده دارد. این نهاد نقش امین را بر عهده دارد که برای حفظ منافع دارندگان اوراق بهادار و حصول اطمینان از صحت عملیات ناشر، نسبت به مصرف وجوه، نحوه نگهداری حساب‌ها و صورت‌های مالی و عملکرد اجرایی نظارت می‌کند.
انواع صکوک
از ویژگی‌های صکوک چیست؟ این که می‌شود انواع مختلفی از آن را طراحی و عرضه کرد. صکوک سلف، صکوک استصناع، صکوک مرابحه، صکوک مشارکت، صکوک مضاربه، صکوک مزارعه، صکوک مساقات، صکوک ارائه حق امتیاز و صکوک ارائه خدمات نمونه‌هایی از انواع مختلف این ابزار مالی به حساب می‌آیند.
صکوک نوعی ابزار تامین مالی است که شرکت‌ها می‌توانند با فروش آن به وجوه نقد دسترسی پیدا کنند. اما تفاوت صکوک و اوراق قرضه چیست؟ مهم‌ترین نکته درمورد صکوک این است که این اوراق مبتنی بر دارایی‌های فیزیکی و ملموس هستند و دارنده صکوک در واقع مالک مشاع یک دارایی مشخص و منافع حاصل از آن است
پرکاربردترین و معمول‌ترین انواع صکوک از این قرارند: صکوک اجاره، سلف، استصناع، مشارکت، مرابحه و مضاربه. در ادامه انواع پرکاربرد اوراق صکوک را مرور خواهیم کرد.
صکوک اجاره
اوراق بهاداری است که براساس عقد اجاره منتشر می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارندگان این اوراق بر دارایی مبنای انتشار اوراق است. در این نوع اوراق، در واقع حق استفاده از منافع یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها به شخص دیگری منتقل و در برابر آن، اجاره‌بها دریافت می‌شود. برای درک بهتر این نوع اوراق، یک نمونه عملی را با هم مرور می‌کنیم.
تصور کنید شرکتی به منابع مالی نیاز پیدا کرده است. این شرکت می‌تواند برای تامین وجوه نقد مورد نیازش، بخشی از دارایی‌های فیزیکی خود را به شرکت دیگری بفروشد و این دارایی‌ها را از شرکت دوم اجاره (به شرط تملیک) کند (چنین فرایندی معمولا فرایندی صوری است). به این ترتیب، شرکت اول برای استفاده از این دارایی‌ها باید به شرکت دوم اجاره‌بها بپردازد. اکنون شرکت دوم می‌تواند بر مبنای این دارایی‌ها، صکوک اجاره منتشر کند و در بازار سهام بفروشد.
به این ترتیب، خریداران این اوراق در واقع مالک بخشی از دارایی مورد بحث هستند که شرکت اول برای استفاده از آن‌ها اجاره‌بها می‌پردازد که این اجاره‌بها سود دارندگان اوراق صکوک به حساب می‌آید. بعد از پایان دوره اجاره هم شرکت اول هزینه اصل اوراق را می‌پردازد و دوباره مالک دارایی‌ها می‌شود.
صکوک سلف
سلف در لغت به معنای پیش‌پرداخت و قبول کردن است. قراداد سلف هم نوعی معامله و عکس نسیه است. به این شکل که عرضه‌کننده اوراق، بخشی از دارایی پایه را در برابر بهای نقد می‌فروشد و تضمین می‌کند که در موعد مقرر این دارایی را تحویل بدهد (در نسیه کالایی را تحویل می‌گیریم و پولش را بعدا می‌دهیم، در قرارداد سلف پول کالا را می‌دهیم و آن کالا را بعدا تحویل می‌گیریم).
در واقع، در قرارداد سلف خریداران کالا یا دارایی پایه را پیش‌خرید کرده‌اند. علاوه بر این، خریداران این اوراق می‌توانند پیش از تاریخ سررسید، قرارداد را به صورت «قرارداد سلف موازی استاندارد» به فروش برساند.
برای نمونه فرض کنید یک شرکت تولیدکننده نفت می‌خواهد اوراق سلف منتشر کند و محصول خودش را که همان نفت است پیش‌فروش کند. با این کار شرکت می‌تواند زودتر از زمانی که نفت را تحویل می‌دهد به پول برسد. برای انجام عملیات مربوط به فروش اوراق سلف هم به یک نهاد واسط نیاز است که این نهاد واسط اوراق سلف موازی را به طرف سوم می‌فروشد. ناشر اوراق، که همان شرکت نفت است، می‌تواند بر اساس اختلاف قیمت نقد و سلف محصول تولیدشده (در آینده) به دارندگان اوراق سلف سودی پرداخت کند. معمولا برای این نوع اوراق یک کف سود در نظر گرفته می‌شود.
به این ترتیب که شرکت تولیدکننده که همان ناشر اوراق است، تعهد می‌کند که در صورت افت قیمت کالای مورد نظر، این کالا را خودش با قیمت مشخص خریداری کند تا دارندگان اوراق سلف کف سود تضمین‌شده را دریافت کنند.
اگر می‌خواهید به زبان ساده درباره بورس بدانید
صکوک استصناع
واژه استصناع به معنای تقاضای ساخت چیزی است. قرارداد استصناع چیست؟ شخصی با تولیدکننده‌ای قرارداد می‌بندد که آن تولیدکننده چیزی را در زمان مشخص تولید کند و تحویل بدهد. بنابراین قرارداد استصناع را می‌توان نوعی «قرارداد سفارش ساخت» در نظر گرفت. اوراق استصناع هم نوعی اوراق بهادار است که ناشر بر پایه قرارداد سفارش ساخت منتشر می‌کند.
به بیان ساده‌تر، در اوراق استصناع یا سفارش ساخت مبلغی به یک پیمانکار داده می‌شود تا محصول یا طرح مشخصی را در آینده بسازد و تحویل دهد. مدت قرارداد استصناع مشخص است و ناشر می‌تواند سود سرمایه‌گذاران یا همان خریداران اوراق استصناع را در ابتدا یا انتهای دوره یا در دوره‌های ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کند.
صکوک مشارکت
اوراق مشارکت نشان‌دهنده مالکیت دارندگان آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی است که در اصل به دولت، شرکت‌های تعاونی یا شرکت‌های خصوصی تعلق دارد. این اوراق سررسید مشخص دارد و هرگونه تغییر قیمت دارایی پایه تا تاریخ سررسید، متوجه دارندگان اوراق مشارکت خواهد بود.
صکوک مضاربه
معنای لغوی واژه «مضاربه» تجارت با سرمایه افراد دیگر است. به بیان ساده، شخصی (سرمایه‌گذار) بخشی از سرمایه خودش را در اختیار شخص دیگر قرار می‌دهد تا شخص دوم با استفاده از این سرمایه به فعالیت تجاری بپردازد و در مقابل، بخشی از سود حاصل از این فعالیت تجاری به سرمایه‌گذار برسد. از آنجا که سود حاصل از فعالیت تجاری را نمی‌شود دقیقا پیش‌بینی کرد، در نتیجه سود اوراق مضاربه هم متغیر است و در انتهای دوره قطعی می‌شود.
صکوک مرابحه
مرابحه یکی از انواع معامله است که مدت‌ها پیش رواج داشته است. در این نوع معامله، فروشنده بهای تمام‌شده کالا را به مشتری می‌گوید و سپس برای فروش آن کالا مبلغی اضافی به‌عنوان سود خودش روی بهای تمام‌شده می‌کشد و می‌فروشد. مثلا ممکن است فروشنده به مشتری بگوید قیمت تمام‌شده کالا ۵۰ هزار تومان است و حاضر است این کالا را با قیمت ۵۵ هزار تومان (یا سود ۱۰ درصدی) بفروشد. این نوع معامله می‌تواند به صورت نقد یا نسیه باشد و اگر نسیه باشد معمولا مقدار سودش هم بیشتر می‌شود.
اوراق مرابحه هم که انواع بسیار گوناگونی دارد، بر مبنای چنین معامله‌ای طراحی و منتشر می‌شود. در واقع اوراق مرابحه اوراق بهاداری هستند که دارندگان آن مالک دارایی مالی‌ای هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق هم می‌توانند نرخ سود ثابت داشته باشند و در بازار ثانویه خریدوفروش شوند.
نحوه معامله صکوک
اگر کد بورسی داشته باشید می‌توانید از طریق پنل کارگزاری‌تان اوراق صکوک خریدوفروش کنید و از سودهای دوره‌ای این اوارق بهره‌مند شوید. نمادهای معاملاتی صکوک در بورس ایران با حرف ص آغاز می‌شوند. در حال حاضر نمادهای صکوکی که در بازار بورس قابل معامله است می‌توانیم به نمادهای صایپا، صخود، صشستا و صفارس اشاره کنیم.
