هر آن چیزی که باید درباره پول و تاریخچه تحولات آن بدانید
امروزه پول چنان به طور گسترده و همه‌گیر در زندگی روزمره انسان‌ها مورد استفاده قرار گرفته است که به ندرت به عقب برگشته و در مورد خارق‌العاده بودن این وسیله فکر می‌کنیم. در دنیای امروز تصور کارکرد یک اقتصاد نوظهور بدون پول، و یا چیزی شبیه به آن، برای افراد غیرممکن است. اما واقعیت این است که در روزگاران بسیار قدیم و در جوامع ابتدایی پولی وجود نداشت و مبادلات از طریق معاوضه کالا (یا خدمات) از سوی هر دو طرف معامله انجام می‌شد. در این مطلب از رده تلاش می‌کنیم تا فلسفه ظهور پول به عنوان یک عامل تسهیل‌کننده مبادلات را روشن کرده و بیان کنیم پولی که امروزه در دست افراد جوامع مختلف است چه سیر تاریخی‌ای طی کرده تا به شکل امروزی درآمده است.
تعریف پول و انواع آن
پول یک دارایی است که می‌تواند به صورت یک کالا، یک توافق، یا ابزاری از هر نوع فیزیکی یا قراردادی باشد که در خرید و فروش کالاها و خدمات و سایر مبادلات به عنوان وسیله مبادله مورد استفاده قرار می‌گیرد. به این ترتیب، پول فقط اسکناس‌ها و سکه‌های موجود در گردش نیست، بلکه هر آنچه را که اشخاص در جهت تامین نیازهای مبادلاتی خود پول بدانند و پول بنامند، به عنوان پول شناخته خواهد شد.
به بیان دیگر، بر اساس یک قرارداد اجتماعی، اشیا و وسایلی که وظایف پول را انجام می‌دهند پول نامیده می‌شوند. در تاریخ تمدن بشری، حیوانات و کالاهای گوناگون، مانند گاو، گوسفند، اسب، ماهی خشک شده، نمک، پوست حیوانات، قطعات فلز، اسباب شکار، کاغذنوشته های خاص و غیره به عنوان پول مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
اقتصاد تهاتری (پایاپای)
در زمان‌های بسیار دور و در جوامع ابتدایی، معاملات و مبادلات با استفاده از روش پایاپای انجام می‌گرفتند. به این معنا که کالاهای موجود در جامعه با یک‌دیگر مبادله می‌شدند. اما این روش به سبب پیچیدگی‌های خاص خود تنها برای جوامع کوچک یا بخش کوچکی از نیازهای جوامع کاربرد داشت. برخی از محدودیت‌های این نوع مبادلات به شرح زیر هستند:
۱.لزوم هم‌زمانی نیازهای طرفین مبادله
یعنی عرضه‌کننده هر کالا باید کسی را پیدا کند که متقاضی کالایش باشد و این موضوع برای طرف مقابل نیز صادق است. به عنوان مثال، اگر معلمی بخواهد موهای سرش را اصلاح کند، لزوما باید آرایشگری پیدا کند که بخواهد درس بخواند.
2.بخش‌پذیر نبودن برخی کالاها
از آنجا که در مبادله پایاپای مقدار کالای عرضه‌شده لزوما با مقدار تقاضای طرف مقابل برای آن کالا برابر نیست، گاهی نیاز به تقسیم برخی کالاها احساس می‌شود. اما بعضی اوقات امکان تقسیم کالا به اجزای کوچک‌تر به نحوی که کیفیت اولیه کالا حفظ شود، وجود ندارد. مثلا بخشی از یک گوسفند که با مقداری گندم قابل مبادله باشد.
3.دشواری در ذخیره ثروت
در اقتصاد تهاتری، ذخیره کردن ثروت و دارایی بسیار دشوار است. چون امکان ندارد اکثر کالاها را بدون آن که از آفات و فساد به دور باشند برای مدت طولانی در انبار نگهداری کرد. یا در صورت نگهداری، هزینه نگهداری آن‌ها بسیار زیاد خواهد بود.
انواع نظام پول
با افزایش تعداد و تنوع مبادلات، روش مبادله پایاپای دیگر نمی‌توانست پاسخگوی نیازهای انسان باشد. بنابراین طبق یک توافق نانوشته کم‌کم یک یا تعداد محدودی از کالاها به عنوان واحد سنجش پذیرفته شدند.
نظام پول کالایی
نظام پول کالایی نظامی است که در آن یک کالا با توجه به عرف و عادت و شرایط جامعه به عنوان معیار سنجش انتخاب می‌شد. این پول کالایی بسته به دوران‌های مختلف تاریخی و موقعیت‌های متفاوت جغرافیایی بین جوامع مختلف متنوع بود. غلات، چهارپایان، نمک، برده و سنگ‌های قیمتی از جمله این پول‌ها بودند. اما با گسترده شدن مبادلات به خصوص در میان جوامع مختلف، پول کالایی نیز به دلیل مشکلاتی نظیر حمل و نقل دشوار، فساد پذیری و غیره نمی‌توانست پاسخگوی نیاز انسان باشد.
نظام پول فلزی
با توجه به محدودیت‌های پول کالایی، کم‌کم فلزات گران‌بها جایگزین آن‌ها شده و نقش پول را بازی کردند. طلا و نقره به دلیل تراکم زیاد ارزش در حجمی کم و سهولت حمل و نقل، مناسب‌ترین فلزات به عنوان وسیله مبادله بودند. یکنواختی ارزش آن‌ها در مقادیر مختلف و قابلیت تقسیم‌پذیری آن‌ها بدون لطمه به کیفیت‌شان از دیگر دلایل مقبولیت این دو فلز به عنوان وسیله مبادله بود. به علاوه، دوام زیاد و فساد ناپذیری آن‌ها امکان ذخیره کردن دارایی را به سادگی فراهم می‌کرد.
در طول زمان استانداردهای پول فلزی متفاوت بوده است. در یک دوره نظام پول فلزی به صورت استاندارد دو فلزی ( طلا و نقره) بوده و بعدا به صورت استاندارد تک فلزی (طلا) تبدیل شده است.
۱.نظام پول دو فلزی
در این نظام هر دو سکه طلا و نقره به طور هم‌زمان رواج داشتند. البته این نوع نظام پولی مشکلاتی داشت. یکی از این مشکلات این بود که عرضه طلا و نقره نوسانات زیادی داشت و این نوسانات ناشی از میزان استخراج یا ورود و خروج آن‌ها به کشور بود که ارزش نسبی این دو فلز را تغییر می‌داد.
۲.نظام پول تک فلزی
با توجه به ایرادات نظام دو فلزی به تدریج نظام تک فلزی رواج پیدا کرد که اغلب بر پایه طلا یا نقره بود. با توجه به استخراج انبوه فلز نقره در کنار استخراج فلزات صنعتی، ارزش این فلز در مقابل طلا به شدت کاهش پیدا کرد و طلا به عنوان پایه پولی در بیشتر کشورها پذیرفته شد.
در نظام استاندارد طلا اولا، هیچ کشوری موجودی کافی طلا برای انتشار پول رایج مورد نیاز اقتصاد را ندارد. در نتیجه، نسبت پشتوانه طلا به حجم پول موردنیاز مساله اساسی این نظام است که باید توسط دولت‌ها اداره شود. ثانیا، حجم پول موجود بستگی به عرضه تقاضای طلا به عنوان یک کالا و به عنوان پول داشته که اعمال سیاست‌های پولی را توسط مقامات پولی کشور محدود می‌سازد. ثالثا، تقلب و سرقت مشکلات زیادی را برای استفاده‌کنندگان سکه‌های طلا ایجاد می‌کرد.
پول کاغذی
هرچند پول فلزی مبادلات را نسبت به استفاده از پول کالایی تسهیل کرده بود، اما با گسترش مبادلات بین شهرها نمی‌توانست پاسخگوی نیاز تجار باشد. چرا که پول فلزی به دلیل وزن زیاد و خطر سرقت، هزینه حمل و نقل و نگهداری زیادی داشت. بنابراین، بشر به فکر استفاده از حواله به جای استفاده از پول فلزی افتاد. به مرور زمان و با داد و ستد این حواله‌ها، کم‌کم پول کاغذی و اسکناس رواج یافت.
تا مدت زیادی اعتبار این نوع پول بر اساس محتوای کالایی آن که طلا و نقره بود تعیین می‌شد. پس از مدتی انتشار اسکناس به دست دولت‌ها افتاد و به سبب آن که دولت‌ها در مواقع نیاز مالی اقدام به انتشار اسکناس بیشتر از ذخیره طلا کردند کم‌کم ارتباط بین اسکناس و محتوای کالایی آن قطع شد.
پول تحریری (اعتباری)
امروزه حجم پول در جریان، تنها شامل سکه و اسکناس نمی‌شود. بلکه بخش عمده مبادلات از طریق موجودی حساب‌های جاری و اعتباری اشخاص حقیقی و حقوقی نزد بانک‌ها و سایر موسسات پولی انجام می‌شود. مانده این حساب‌ها همان پول تحریری یا اعتباری است.
وظایف پول
پول از زمان پیدایش تاکنون چند وظیفه کلیدی را بر عهده داشته است که عبارتند از:
وسیله مبادله
اساسا پول به عنوان تسهیل‌کننده مبادلات ایجاد شد و در واقع مهم‌ترین نقش پول تسهیل امر مبادله است.
معیار سنجش ارزش
حضور پول در صحنه اقتصاد این امکان را فراهم می‌کند که بتوانیم کالاها و خدمات دارای کیفیت گوناگون را با هم مقایسه کنیم و ساده‌تر به مبادله بپردازیم.
وظیفه ذخیره ارزش
به واسطه پول می‌توان ارزش مادی را نگهداری کرد تا در آینده از آن استفاده کرد. البته این هدف زمانی محقق می‌شود که سطح عمومی قیمت‌ها در جامعه از ثبات نسبی برخوردار باشد تا قدرت خرید پول حفظ شود. پس پول ابزاری برای ذخیره ارزش به منظور استفاده از قدرت خرید آن در زمان مورد نظر است. اگر پولی فاقد این توانایی باشد و یا به بیان روشن‌تر ارزش آن بر حسب کالاها و خدمات سریعا در حال محو شدن باشد، دیگر ذخیره ارزش شناخته نمی‌شود و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
معیار پرداخت‌های معوق
کیفیت پول در طول زمان تغییر نمی‌کند (البته این به معنی تغییرناپذیری قدرت خرید نیست). بنابراین، پول می‌تواند معیار مناسبی برای پرداخت‌های معوق باشد. یعنی پول مشکلات مبادلاتی نظیر پرداخت وام، قرض گرفتن، خرید نسیه و غیره را برطرف کرده است.
تاریخچه انتشار پول در ایران
تاریخ انتشار پول در ایران همانند بسیاری از اقتصادها از انواع استاندارد کالایی شروع شده و به استاندارد پول کاغذی و تحریری می‌رسد. تاریخ انتشار پول در ایران را می‌توان به چهار دوره تقسیم کرد:
از زمان باستان تا سال ۱۲۶۷ (تاسیس بانک شاهی)
در ایران پیش از تمدن شهرنشینی همانند جوامع دیگر از انواع کالاها به عنوان پول استفاده می‌شده است. با رواج تمدن شهرنشینی استاندارد کالایی فقط در شکل استاندارد طلا و نقره، نظام پولی ایران بوده است. به عنوان مثال در 517 قبل از میلاد، سکه طلای دریک به وزن 8.4 گرم و سکه نقره شکل به وزن 5.6 گرم در جریان بوده است.
با تغییر حکومت‌ها، سکه‌های جدید به جریان گذاشته شدند. به علاوه، در فرآیند ضرب سکه‌های جدید، حکومت‌ها برای تامین هزینه‌های خود وزن و عیار سکه‌ها را علی‌رغم حفظ نام قدیم آن‌ها کاهش می‌دادند. به عنوان مثال در ایران در قرن 13 میلادی (در زمان حکومت مغول‌ها)، دینار سکه طلایی به وزن 3.37 گرم بود. تومان واحد پولی نبود بلکه عددی معادل 10 هزار واحد بود. با کاهش تدریجی وزن و عیار دینار، این واحد پولی از رده خارج شد.
شاه عباس با توجه به کاهش قدرت خرید دینار، سکه نقره عباسی را به نام خود ضرب کرد که قدرت خرید بالایی داشت. 50 عباسی معادل یک تومان بود. با توجه به کاهش قدرت خرید عباسی، فتحعلی شاه قاجار قِران را که معادل 5 عباسی بود ضرب نمود. ده قِران معادل یک تومان تعریف شد. البته با توجه به کاهش قدرت خرید پول، این سکه‌ها که زمانی نام شاهان را یدک می‌کشیدند به صورت پول تو جیبی روزانه کودکان و نوجوانان درآمدند.
علاوه بر پول فلزی، در این دوران صرافان ایرانی با ابداع اولیه عملیات بانکی و صدور رسید در مقابل سکه‌های دریافتی بخش دیگری از نیازهای پولی اقتصاد را تامین می‌کردند. البته این سکه‌ها و رسیدها هم‌زمان در جریان مبادلات استفاده می‌شدند.
نکته: این رسیدها به شکل یکسان و یکنواخت نبودند و شباهت ظاهری به اسکناس نداشتند.
از ۱۲۶۷ تا ۱۳۱۱ (انتشار اسکناس‌های بانک ملی)
در سال ۱۲۶۶ برای اولین بار شعبه یک بانک انگلیسی به نام بانک جدید شرق به شکل بانک‌های معمول در کشورهای غربی در ایران دایر شد. به دنبال آن بر اساس نیازهای مالی دربار، در سال 1267 ناصرالدین شاه اجازه تاسیس بانک شاهی را به عنوان بانک انحصاری ناشر اسکناس به مدت 60 سال به بارون ژولیوس دو رویتر اعطا کرد.
اولین اسکناس‌ها به شکل اسکناس‌های رایج در اروپا و آمریکا، با عکس ناصرالدین شاه در سال 1268 به جریان گذاشته شد. قرار بود نظام استاندارد طلا برقرار شود اما عملا نظام استاندارد نقره برقرار شد و اسکناس‌های بانک شاهی تا آخرین سال رواج‌شان قابل تبدیل به قران نقره بودند.
در سال ۱۳۰۴ اولین بانک ایرانی از محل وجوهات بازنشستگی کارکنان ارتش به نام بانک سپه دایر شد. در سال ۱۳۰۷ نیز بانک ملی ایران با سرمایه ۲۰ میلیون ریال با هدف جایگزینی بانک شاهی تاسیس شد.
نکته: به طور کلی، فعالیت‌های بانکی و استفاده از اسکناس به معنای معمول آن در ایران با تاخیری بیش از ۲۰۰ سال شروع شد. در تاریخ گفته می‌شود یکی از دلایل این تاخیر ناباوری و ترس سلاطین قاجار از بانک و اسکناس بود.
از ۱۳۱۱ تا ۱۳۳۹ (تاسیس بانک مرکزی ایران)
بانک ملی ایران در سال ۱۳۰۹ موفق به اخذ امتیاز انتشار اسکناس از بانک شاهی شد و اسکناس‌های آن از سال ۱۳۱۱ به جریان گذاشته شد. در مقابل اسکناس‌های بانک شاهی توسط بانک شاهی جمع‌آوری شد. از آن به بعد، بانک شاهی به صورت یک بانک تجاری در کنار سایر بانک‌ها به فعالیت بانکداری خود ادامه داد.
پیش‌بینی شده بود که بانک ملی استاندارد طلا را برقرار کند. ریال واحد جدید پول ایران تعریف شده بود. بر اساس فرض اعمال استاندارد طلا، ضرب سکه‌های ۲۰ ریالی طلا (معادل یک پوند انگلیس) در نظر گرفته شده بود. اما از آنجایی که بعد از جنگ جهانی نظام استاندارد طلا توسط قدرت‌های بزرگ مالی آن زمان کنار گذاشته شد، دولت ایران نیز استاندارد پول کاغذی را برقرار کرد. به این ترتیب، اسکناس‌های بانک ملی به نام ریال ایران به صورت پول کاغذی غیرقابل تبدیل به جریان گذاشته شد.
از ۱۳۳۹ تاکنون
در سال ۱۳۳۹ بانک مرکزی جهت انتشار اسکناس، اعمال سیاست‌های پولی و به عنوان بانکدار بانک‌ها و بانکدار دولت تاسیس شد. با انتشار اسکناس‌های بانک مرکزی، اسکناس‌های بانک ملی جمع‌آوری شد و اسکناس جدید بانک مرکزی جایگرین آن شد. آخرین قانون پولی و بانکی کشور که ناظر بر تمامی نظام پولی کشور از جمله بانک مرکزی است، مصوب 1351 و ملحقات بعدی آن است.
